Castiñeiros, castañas e magostos...de Mari Carmen Alvarez
“No alto me vexo
do meu cocorexo,
ladrón vexo vir
e non podo fuxir”
(o bullote)
Foise o verán e empeza o outono, e con el chega o
tempo da vendima e do castañal. As árbores perderán a folla ou converterán a
paisaxe nun abanico de amarelos, roxos, marróns e dourados.
Na nosa aldea hai árbores de moitos tipos, pero
ningún tan especial como o castiñeiro. Podémolo
atopar por toda Galicia, pero é máis frecuente na parte oriental. Parece ser
que a árbore procede do Cáucaso e que a levaron a Grecia no s.V a. de C. dende
onde se espallou por Italia, Francia, Portugal e Galicia durante o Imperio
Romano. Uns din que o sementaron aquí os
romanos hai centos de anos e outros, baseándose en estudios realizados, cren que existía xa en Galicia antes da súa
chegada.
O certo é que é unha especie cultivada dende hai
milenios polos seus froitos e pola súa madeira. As follas e a cortiza úsanse
como menciñas, tamén se usa para curtir e tinguir, e incluso na elaboración de
cestería.
Os galegos alimentámonos con pan de castañas, o pan
dos pobres, ata que se fixo cotián en Galicia o consumo da pataca e do millo despois
dos séculos XVI e XVII, pero a castaña seguiu sendo parte esencial da nosa
dieta ata mediados do s. XX.
Calquera que o consulte pode saber que as castañas
son ricas en hidratos de carbono, azucres, amidón, potasio, fósforo, vitaminas
A, B e C e sales minerais. Aportan sustancias que
neutralizan o exceso de ácidos no sangue e facilitan a súa eliminación polos ouriños.
Tamén teñen moi baixo contido de sodio e
elevada proporción de potasio, polo que resultan útiles nas dietas dos
hipertensos e cardíacos.
As máis apreciadas, por calidade e tamaño, proceden
dos montes galegos de Lugo, especialmente de O Courel e Ourense, seguíndolle en
calidade e produción as de Asturias e León.
Cada zona ten o seu propio léxico
e os seus propios costumes, i é curioso coñecelos. Por exemplo, no Courel i en zonas de Ourense utilizan un
procedemento para secar as castañas. Consiste en desourizalas e levalas ó
sequeiro para secalas e afúmalas un pouco ó lume manso duns chotos na
caniceira. A seca pode durar de 8 a 15 días. Ó quitalas do sequeiro límpanse á
man, ou písanse, ou se meten nun saco para collelo
logo entre dous homes polos extremos, erguelo ó aire e sacudilo con forza
contra un banco que poñen no medio.
En Quintá, aldea do sur de Xinzo de Limia, á castaña que se secou na
caniceira, ou ó sol, ou polo paso do tempo, chámanlle CASTAÑA PILONGA.
Subindo máis arriba, e xa na provincia de Lugo, en Torbeo, as variedades de
puendas de castañas que hai son: blanquiñas,
xabregas, outeiras, vermellas, garridas, rapadas e calvas. Dependendo de se
a castaña está seca ou non chámanlle BULLOTE (en San Xoán de Río BILLOTE)
ou CASTAÑA, esta última é a seca.
En Froxán, aldea de Folgoso do Courel, teñen a castaña verdeal, vermella e blanca.
Distinguen entre BULLÓS e CASTAÑAS. Noutra aldea, Ferreirós, contan
con outras variedades: marela, rapada
e de presa. Tamén distinguen entre a CASTAÑA
e a CASTAÑA SECA.
En Rionaval, no concello de Cervantes, as variedades que se coñecen son: verdellas, de parede, de presa, millarengue,
marelas e portuguesas. Alí teñen
outro xeito de conservación: a castaña curtida en “uriceiras”. Trátase de
recollelas cando o orizo está verde pero xa empeza a abrir. No mesmo souto
amontóanse todas en “oriceiras”, que son sitios xa preparados para gardalas,
case sempre rodeados de parede e cun acceso polo que se poidan despois quitar
facilmente co angazo. Tápanse con silvas, folgueiras (fentos) e xestas e así
déixanse curtir un mes ou dous, ata que podrece o orizo. Despois písase encima
cos zocos e queda solo a castaña, que hai que limpar ou cribar. Como saen
molladas é moi importante para a súa boa conservación deixalas secar moi ben.
Gardadas evitando que lles dea o menos posible a luz, pódense conservar ata o
mes de abril ou maio.
No mesmo concello, na aldea de Vilaspasantes, próxima a Pedrafita, teñen a
castaña montañesa, de parede e de presa. Ás secas chámanlle CASTAÑAS
DE CAÍZO.
En terras de Becerreá, en Sevane de Cancelada, coñecen a castaña verdella,
de parede, santisa e millarenga. Ás castañas que son pequenas e
ruíns, chámanlle “castañas bellecas”.
En Villagocende, A Fonsagrada, as variedades que hai son: de parede, de Lemos, bravas e leises. Ás primeiras castañas que
can sen orizo ou que cando se varexan non están nel, e que non reciben ningún
tratamento de conservación chámanlles DESTELOS, a diferenza das que se
curten, CASTAÑAS, nas “corrizas” ou “corripas”.
En Touro, xa en terras coruñesas, coñécense as variedades pilonga,
grandes e de parede. E a rapaza así as pide:
“Mozo que
estás no canizo
tira castañas abaixo
que se non chas collo no mandil
cóllochas no refaixo.”
O Magosto é unha festa de
carácter agrario e de orixe pagá relacionada co culto á fecundidade, de aí a
súa relación directa co lume, representando ó sol, deus fecundador da terra.
Trátase tamén dunha comida que reforza os vencellos comunitarios do mundo
rural, galego; ten un carácter alegre e de acción de grazas polos froitos
recollidos, así coma de homenaxe ós castiñeiros e as castañas.
Con posterioridade foi asociada
ós santos e defuntos, por iso se festexa o 1 de novembro, por ser unha comida
que simboliza a morte do ciclo solar anual.
Segundo crenzas antigas, a castaña
era como un símbolo da ánima dos defuntos.Tradicionalmente outono, castaña e
defuntos aparecen asociados na festa dos magostos. Enténdese que cada castaña
comida é unha alma liberada do purgatorio.
Este ano, polo menos en Torbeo,
o tempo non acompañou para ter unha boa colleita e parece que non haberá moita
produción deste froito saboroso xa que non se cumpriu o dito dos nosos
devanceiros: “en agosto arder e en setembro beber”.
Fotografias de Enrique Sabaté
Enlaces a otras entradas sobre el tema publicadas en la web: