A BARCA DE TORBEO…S XVIII, XIX y XX

  Gracias al trabajo de investigación de la historiadora Olga Gallego Domínguez* “AS BARCAS E AS BARCAXES DA PROVINCIA DE OURENSE NO ANTIGO REXIME” podemos continuar reuniendo información que atestigua la  importancia del paso del rio Sil con barcas desde la Cubela,   para  Torbeo y una la amplia zona de influencia, por ser una extraordinaria via de comunicación y aprovisionamiento hasta la construcción,  en 1897,  del puente de San Clodio . Habíamos encontrado otras referencias; en el Itinerario Descriptivo y Militar de España de 1866, donde se describe una ruta “De Monforte a Puebla de Trives por la barca de Torbeo”;…se cruza el Sil por la barca de Torbeo, que ofrece poca seguridad en invierno, en cuya estación la corriente es muy rápida, y grande el caudal de sus aguas… y en la Guía de Galicia (1926) de Otero Pedrayo esta alusión: “…en 1784, que la barca de Torbeo (Orense), al ser relevada cada 8 ó 10 años, suponía unos gastos de inversión de 1.600-2.000 reales. ...”. Encontramos también mención  a este paso por barca desde la Cubela, en el Madoz y en el Catastro de Ensenada en el que aparece, como propietario de una de las  barcas, Isidro Rodríguez Casanova (1740)  que la  tiene arrendada a otro vecino,… todas ellas ya publicadas anteriormente aquí. Y ahora, del estudio de Olga Gallego, la información que reproducimos resumida a continuación.-                                            

…. O Sil só é galego no curso baixo, correspondendo na maior parte á provincia de Ourense e parte da de Lugo. Nace na provincia de León, preto de Cueto Albo, na vertente leonesa dos montes asturiáns. O seu curso é dunhos 152 km., dos que 76 corresponden a provincia de Ourense. Entra na provincia preto de Covas e percorre o val de Valdeorras ata San Martín, onde entra na provincia de Lugo e rega o val de Queiroga, voltando a aparecer en Ourense entre as barcas de Torbeo e Paradela. Serve de divisoria entre as dúas provincias, pertencendo a Ourense a marxe esquerda ata os Peares, onde desauga no Miño.

…A mediados do século XVIII pertencían ó clero (mosteiros, abadías e ordes militares) as barcas de Castelo (Encomenda de Queiroga), San Román (Abadía de San Clodio), Torbeo (Abadía dise nome), Gudín (Mosteiro de Montederramo), San Estevo (Mosteiro de Ribas de Sil), Pombeiro (Mosteiro de Ribas de Sil), Prado (Mosteiro de Oseira), Ribadavia (Mosteiro de Melón), Meréns (Mosteiro de Melón e señor de Merénse), Mirós (Mosteiro de Celanova), Beade (Encomenda de Beade), San Clodio (Mosteiro de San Clodio do Avia) e Bieite (Colexio da Compañía de Santiago).

…As barcas estaban suxeitas tamén a certos gravames, tales como sisas e estancos, máis ou menos abusivos, en especial as máis productivas, como era a barca de Ourense, xa barquease polo concello ou polo bispo.

…Os puntos de barcaxe da provincia de Ourense e o seu valor a mediados do século XVIII (1751), única data que nos permite comparación entre elas, son os seguintes:

Lugar	Propietario	Arrendamiento anual	Utilidade barqueiro	Total reais
Río Sil
Quereño	Concello	64	198	264
Viloira	Concellos do Barco e Viloira e D. Xosé Nicolás Quiroga	640	200	840
Correxáns	Convento de Correxáns	48	150	198
Correxáns	D. Andrés Arias	80	150	230
Correxáns	Varios particulares	20	150	170
Figueiredo	D. Juan Alonso de Ron	10	--	10
Sequeiros	Particular	100	--	100
Penadola	Particular	10	--	10
Penadola	Particular	10	--	10
Penadola	Particular	10	--	10
Castelo	Encomenda de Queiroga	12	150	162
San Román	Abadía de San Clodio	600	300	900
Torbeo	Abadía de Torbeo	250	200	470
Diligunte	Particular	50	--	50
Paradela	Concello de Castro Caldelas	--	--	--
Gudín	Mosteiro de Montederramo	99	366	465
San Estevo	Mosteiro de Ribas de Sil	--	2.200	2.200
Pombeiro	Mosteiro de Ribas de Sil	--	1.000	1.000

…Case medio século despois de ser feito o Catastro, no ano 1788, as barcaxes parece que disminuiran dentro da provincia ou, ó menos, o libro de Acordos do Concello da cidade non lembra máis cás do Pereiro de Aguiar (Silva), do Duque de Rioseco, as de Sande, Montes e Macendo, do mosteiro de Celanova (non nos foi posible identificar a de Macendo, xa que por este lugar non pasa máis que un cativo regato que non admite o máis pequeno barquiño), as de Merens e Melón, da Condesa de Fefiñáns, e do mosteiro de Melón, a de San Estevo, que pertencía ó mosteiro de Ribas de Sil, a de San Clodio do Sil, de D. Felipe Arias, a de Torbeo, de D. Bernardo Casanova, e a de Gudín, do mosteiro de Montederramo.

..Todas estas barcaxes seguiron nas mans dos seus antigos donos ata o ano 1835, no que, por mor das leis desamortizadoras, as do clero foron incorporadas ó Estado. Os foron estinguíronse, mais continuaron prestando o servicio conseguiente mediante arrendos pola Facenda Pública ou polos concellos…

..As barcaxes dos señores xurisdicionais leigos, no momento da supresión definitiva dos señoríos, no ano 1835, non foron, ó parecer, considerados dereitos exclusivos, senon bens solarengos, polo que seguiron a ser explotados polos seus donos…

…Na segunda metade do século XIX dous acontecementos van a afectarlle de xeito especial ás barcas de pasaxe. Por unha banda a promulgación da Lei de Augas do 3 de agosto do 1866 (Gaceta do 7), que declara públicas as augas dos ríos118, e pola outra, a política de construcción de estradas; máis tarde a de construcción de camiños de ferro, que esixirán tender unha serie de pontes sobre toda clase de ríos, facendo desta forma máis fáciles e seguras as comunicacións, asemade de máis rápidas.

En el caso de la barca de Torbeo, en la Cubela, su declive definitivo ocurre en 1897 cuando se construye el puente sobre el Sil,  en San Clodio, aunque su uso por los vecinos de la Cubela y otras aldeas próximas, a uno y otro lado del río, se prolongo hasta los años sesenta, del pasado siglo XX, en que se produce el abandono masivo de estas poblaciones, acelerado por la puesta en marcha del embalse que cubriría buena parte de las tierras de cultivo más fértiles.

*Ourense 1923 – 2010,  miembro de la Real Academia de la Historia y de la Real Academia Gallega desde 1986. Directora del Archivo Histórico Provincial de Orense.